Kawan Pustaha dan Makna Pengetahuan ‘Baru’ dalam Warisan Budaya dan Religi Batak


Theo Frids Hutabarat(1*)

(1) Universitas Katolik Parahyangan, Bandung, Indonesia
(*) Corresponding Author

Abstract


Artikel ini mengangkat persoalan pustaha, manuskrip Batak yang sekarang banyak menjadi objek koleksi di luar Indonesia. Pada masa pra-kolonial, pustaha merupakan bagian integral dalam sistem kepercayaan masyarakat Batak. Kedatangan misionaris dan proyek kolonial membawa perubahan signifikan pada sistem kepercayaan tersebut dan membuat pustaha menjadi objek asing yang tidak lagi terhubung dengan kehidupan hari ini. Artikel ini akan membaca praktik Kawan Pustaha yang melihat pustaha dan aksara Batak di dalamnya sebagai pintu masuk untuk kembalinya pengetahuan leluhur melalui cara yang baru. Penelitian dilakukan melalui kajian referensi, serta observasi partisipatif dan wawancara dengan salah satu anggota Kawan Pustaha. Dengan melihat peran aktor-aktor seperti Herman Neubronner Van der Tuuk dan Johannes Winkler dalam membawa koleksi objek dan pengetahuan mengenai masyarakat Batak ke Eropa kala itu, artikel ini memperlihatkan gerak ke arah sebaliknya yang dikerjakan oleh Kawan Pustaha. Dalam suasana keterbukaan akses dan proses repatriasi, metode-metode yang digunakan Kawan Pustaha membayangkan ulang pustaha melampaui makna yang sudah ada, tanpa sistem kepercayaan dan struktur sosial yang dulu menghasilkannya. Dengan mengandalkan kepekaan untuk mencapai pemahaman intuitif mengenai isi pustaha, pengetahuan ‘baru’ di dalam pustaha bisa dialami sebagai ‘perasaan familiar’ yang relevan dengan kehidupan hari ini.

Keywords


alih aksara; Batak; datu; pustaha; repatriasi

Full Text:

PDF

References


Andaya, Leonard Y. (2002). The Trans-Sumatra Trade and the Ethnicization of the Batak, in Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde, vol.158

Baried, Siti Baroroh, Sutrisno, Sulastin, Soeratno, Siti Chamamah, Sawu, dan Istanti., Kun Zachrun. (1994). Pengantar Teori Filologi. Yogyakarta: Badan Penelitian dan Publikasi Fakultas (BPPF) Seksi Filologi, Fakultas Sastra Universitas Gadjah Mada.

Brakel-Papenhuyzen, C. (2007). Treasures of Indonesia’s Cultural Heritage: Van der Tuuk’s collection of Batak Manuscripts in Leiden University Library, Sari 25, pp. 9-21.

Brakel-Papenhuyzen C. (2014). Dairi Stories and Pakpak Storytelling: a storytelling tradition from the North Sumatran Rainforest. Leiden: E.J. Brill.

Braasem, W.A. (1951). Proza en Poëzie om het heilige meer der Bataks. De Bataks enhun volksletterkunde. Djakarta—Amsterdam—Surabaia: De Moderne Boekhandel Indonesia.

Castles, Lance. (1972). The political life of a Sumatran residency; Tapanuli 1915-1940. [PhD thesis, Yale University, New Haven]

Edwards, E., Gosden, C. dan Phillips, R. (eds). (2006). Introduction. In Sensible objects: colonialism, museums, and material culture. Oxford: Berg.

Fischer, H.W. (1914). Catalogus van Rijks Ethnographisch Museum. Deel VIII: Bataklanden met aanhangsel (Sumatra II). Leiden: Brill.

Groeneboer, Kees. (2000). Van Radja Toek tot Goesti Dertik: Herman Neubronner van der Tuuk als veldlinguıst in negentiende-eeuws Indonesie. Amsterdam: KNAW.

Groeneboer, Kees (2002). Een vorst onder de taalgeleerden. Herman Neubronner van der Tuuk. Taal afgevaardigde voor Indië van het Nederlandsch Bijbelgenootschap 1847–1873. Leiden: KITLV Uitgeverij.

Joustra, Meint. (1902). Het leven en zeden en gewoonten der Bataks. Mededeelingen van wege het Nederlandsch Zendelinggenootschap 46.

Joustra, Meint. (1907). Karo-Bataksch Woordenboek. Leiden: E.J. Brill.

Junghuhn, Franz. (1847). Die Battalander auf Sumatra, 2. Teil, Berlin: Reimer.

Kozok, Uli. (1999). Warisan Leluhur. Sastra Lama dan Aksara Batak. Jakarta: École Francaise d’Extreme-Orient/Kepustakaan Populer Gramedia.

Kozok, Uli. (2009). Surat Batak: Sejarah Perkembangan Tulisan Batak. Jakarta: Ècole française d’Extrême – Orient e Keperpustakaan Populer Gramedia.

Kozok, Uli. (2000). On Writing the not-to-be-read; Literature and Literacy in a Pre-Colonial Tribal Society, in Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde, vol.156

Kozok, Uli. (2010). Utusan damai di kemelut perang; Peran zending dalam perang Toba. Jakarta: Yayasan Pustaka Obor Indonesia, École française d’Extrême-Orient, Pusat Studi Sejarah dan Ilmu-Ilmu Sosial Unimed, Sekolah Tinggi Teologi Jakarta.

Manik, Liberty. (1973). Batak-Handschriften, Wiesbaden: Franz Steiner.

M. Cornu dan M. Renold. (2010). New Developments in the Restitution of Cultural Property: Alternative Means of Dispute Resolution, International Journal of Cultural Property.

Meerwaldt, J.H. (1922). 'De nieuwe Bataksche letterkunde', Mededelingen van wege het Nederlandsch Zendelinggenootschap 66:295-311

Monaco, Giuseppina. (2017). Studi Naskah Batak: Masalah dan Prosedurnya. Jurnal Manuskripta, Vol. 7, No. 1, 2017

Nieuwenhuys, R. (1982). Herman Neubronner van der Tuuk, De Pen in Gal gedoopt. Amsterdam: Querido

Nuarca, I Ketut. (2017). Metode Filologi, Sebuah Pengantar, Denpasar: Universitas Udayana

Parkin, Harry. (1978). Batak fruit of Hindu thought. Madras: Christian Literature Society.

Pedersen, Paul B. (1967). Religion as the basis of social change among the Bataks of North Sumatra. [PhD thesis, Claremont College]

Pigeaud, Th. G. Th. dan P. Voorhoeve. (1985) HSS aus Indonesien (Bali, Jawa und Sumatra). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag

Putten, Jan van der. dan Zollo, Roberta. (2020). “The Power of Writing: The Manuscript Culture of the Toba Batak from North Sumatra”. Hamburg: Centre for the Study of Manuscript Cultures.

Pustaha, K. (2023). Kawan Pustaha, Lapo dan Segelas Pengetahuan dalam program Asana Bina Seni, Biennale Yogyakarta. Diakses pada 30 Juni 2024, dari laman: https://asanabinaseni.biennalejogja.org/setempat/kawan-pustaha/

Pustaha, K. (2024). Kawan Pustaha dalam program Overseeding: Botany, Cultural Knowledge and Attribution di The Blackwood Gallery, Kanada. Diakses pada 30 Juni 2024, dari laman: https://www.blackwoodgallery.ca/graph/wh5nemme/people/kawanpustaha

Rae, Simon. (1994). Breath becomes the wind; Old and new in Karo religion. Dunedin: University of Otago Press.

Said, Edward. (1979). Orientalism. London: Penguin Books.

Sears, Laurie J. (1996). Shadows of empire: colonial discourse and Javanese tales. Durham NC: Duke University Press.

Sherman, D. George. (1990). Rice, rupees, and ritual; Economy and society among the Samosir Batak of Sumatra. Stanford: Stanford University Press.

Situmorang, Sitor. (2009). Toba Na (Sae Sejarah Lembaga Sosial Politik Abad XIII-XX). Jakarta: Komunitas Bambu.

Teeuw, A. (1971). Foreword. In H.N. van der Tuuk, A grammar of Toba Batak. The Hague: Martinus Nijhoff.

Teygeler, René. (1993). Pustaha; A Study Into The Production Process of the Batak Book, in Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde, vol.149

Tuuk, Herman Neubronner van der. (1861). Bataksch-Nederduitsch Woordenboek. Amsterdam: Frederik Muller.

Tuuk, Herman Neubronner van der. (1864). Tobasche Spraakkunst. Eerste Stuk (Klankstelsel). Amsterdam: Frederik Muller.

Tuuk, Herman Neubronner van der. (1971). A Grammar of Toba Batak. The Hague: Martinus Nijhoff.

Voorhoeve, Petrus. (1951). Batak bark books. With facsimile. Manchester: Bulletin of the John Rylands Library 33/2.

Voorhoeve, Petrus. (1961). A catalogue of the Batak manuscripts in the Chester Beatty Library. Dublin: Hodges Figgis & Co.Ltd.

Voorhoeve, Petrus. (1975). Catalogue of Indonesian Manuscripts. Part 1, Batak Manuscripts. Copenhagen: The Royal Library.

Voorhoeve, Petrus (1977). Codices Batacici. Leiden: Universitaire Pers Leiden.

Voorhoeve, Petrus, dan U. Kozok. (1993). Universiteitsbibliotheek Leiden; Collectie P. Voorhoeve; Oriental Manuscript Department [Stencil.]. Leiden: University Library.

Warneck, Johannes. (1906). Toba-Batak - Deutsches Wörterbuch. Batavia: Landsdrukkerij.

Warneck, Johannes. (1909). Die Religion der Batak. Ein Paradigma für die animistischen Religionen des indischen Archipels. Göttingen, Leipzig: Vandenhoek & Ruprecht/J.C.Hinrichs'sche.

Warneck, Johannes. (1977). Toba-Batak - Deutsches Wörterbuch. Den Haag: Martinus Nijhof.

Westerkamp, Willem. (2009). From Singa to Naga Padoha, The Making of a Magical Creature. Indonesia and the Malay World Vol. 37, No. 108, July 2009

Winkler, Johannes. (1925). Die Toba-Batak auf Sumatra, in gesunden und kranken Tagen: Ein Beitrag zur Kenntnis des animistischen Heidentums. Stuttgart: Belser.

Ypes, W.K.H. (1932). Bijdrage tot de kennis van de stamverwantschap, de inheemsche rechtsgemeenschappen en het grondenrecht der Toba- en Dairibataks. 'sGravenhage: M. Nijhoff.




DOI: https://doi.org/10.15575/hanifiya.v7i1.35719

Refbacks

  • There are currently no refbacks.


Copyright (c) 2024 Theo Frids Hutabarat

Creative Commons License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License.

Creative Commons License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License..

___

View MyStat View MyStat

Hanifiya: Jurnal Studi Agama-Agama is Indexed By: